نه‌خۆشى هاوبه‌ش له نێوان مرۆڤ و ئاژه‌ڵ
Animal _ human shared diseases
له‌مێژه ئاژه‌ڵ گرنكییه‌كى تایبه‌تى هه‌بووه له ژیانى مرۆڤ بۆ خۆپاراستن وه‌ك سه‌گ یان بۆ گواستنه‌وه وه‌ك ئه‌سپ و گوێدرێژ یان بۆ خۆراك وه‌ك مه‌رو مالاَت و په‌ڵه‌وه‌ر ، له‌لایه‌كى تره‌وه ئاژه‌ڵ هه‌ڵگرێك و ئامێرێكه بۆ گواستنه‌وه‌ى زیاتر له (200) نه‌خۆشى ، ئه‌م نه‌خۆشیانه ده‌ناسرێن به نه‌خۆشییه هاوبه‌شه‌كانى نێوان مرۆڤ و ئاژه‌ڵ ، كه ده‌توانین پێناسه‌یان بكه‌ین به‌م شێوه‌یه بریتیه له كۆمه‌ڵێك نه‌خۆشى كه‌توشى ئاژه‌ڵ ده‌بىَ و بۆى هه‌یه بۆ مرۆڤ بگوازرێته‌وه به چه‌ندین رێگا هه‌روه‌ها به‌پێچه‌وانه‌شه‌وه ، ئه‌م جۆره نه‌خۆشییانه به‌شێوه‌ى تاكه‌كه‌سى توشى مرۆڤ وه‌ك sallmonila یان به شێوه‌ى گشتى وه‌ك brucella هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ى توشى سه‌دان كه‌س بوو له كوێت له ناوه‌رِاستى هه‌شتاكانى سه‌ده‌ى رابردوو ، ئه‌م جۆره نه‌خۆشییانه كاریگه‌رى به‌رچاوى هه‌یه و زۆر خێرایه له نێوان خه‌ڵك بلاَوده‌بێته‌وه وه‌ك ژه‌هراوى بوون به خۆراك ، و هه‌ندىَ نه‌خۆشى زۆر ترسناك و كوشنده‌یه ، ئه‌گه‌ر له‌كاتى خۆیدا چاره‌سه‌ر نه‌كرێت وه‌ك ( هارى سه‌گ ) ئه‌وه زۆر مه‌ترسیدار له‌سه‌ر ره‌وشى نه‌خۆشه توشبووه‌كه ، هه‌روه‌ها له‌سه‌ر سامانى ئاژه‌ڵ و سه‌رچاوه‌ى خۆراكى مرۆڤ و مه‌ترسیه‌كانى له‌م سالاَنه‌ى دوایى دا زیادبووه به هۆى داواكارى له‌سه‌ر خۆراك به تایبه‌تى به‌رهه‌مى ئاژه‌ڵ .
گه‌ر ته‌ماشاى رێژه‌ى دانیشتوان بكه‌ین ده‌بینین به شێوه‌یه‌كى ترسناك روو له‌زیادبونه بىَ ئه‌وه‌ى له‌به‌رامبه‌ردا رێژه‌ى ئاژه‌ڵ زیادبىَ ، ئه‌وه‌ش هۆكاره‌كه‌ى ئه‌وه‌نى یه كه‌ئاژه‌ڵ ده‌گوازرێته‌وه له‌نێوان وه‌لاتان به‌شێوه‌یه‌كى به‌رده‌وام به‌ڵكو به‌هۆى گۆرینى له‌وه‌رگا و شێوه‌ى به‌خێوكردنى ئاژه‌ڵ و ژینگه‌كه‌یان نه‌خۆشیه‌كه زیادده‌كات .
نموونه‌ى ئه‌م جۆره نه‌خۆشیانه هارى سه‌گ- Sallmonilla-Brucella - تاعون- زه‌رده‌تا -هه‌لاَمه‌تى باڵنده -.
زانایان وابیرده‌كه‌نه‌وه ئه‌م كێشه‌یه له‌سنورى خۆى تێده‌په‌رىَ له‌سه‌ده‌ى داهاتوودا ، هه‌روه‌ها چه‌ند هۆى نوێش هه‌یه‌كه تائێستا به‌ته‌واوى نه‌زانراوه كه له‌رێگه‌یانه‌وه ئه‌م نه‌خۆشیانه له‌ئاژه‌ڵه‌وه ده‌گوێزرێنه‌وه بۆ مرۆڤ وه‌ك :- شێتبونى چێل -سارس- هه‌لاََمه‌تى باڵنده-- دیاره له هه‌موو ولاَتان به‌تایبه‌تى كوردستان له‌وه‌رزى به‌هار ده‌رده‌چن بۆ گه‌شتوگوزار له‌گه‌ڵ خێزان و هاورێكانیان هه‌ر چه‌نده خۆشى ئارامى ده‌به‌خشىَ به‌لاَم رووداوى دڵته‌زێنیشى لىَ ده‌كه‌وێته‌وه هه‌روه‌ها ئه‌م گه‌شتانه مه‌ترسى ته‌ندروستیشى هه‌یه كه‌ئێمه‌ش له‌گه‌ڵ خۆمان له شوێنى گه‌شتوگوزار دێنینه ناو شاره‌كان و هه‌ندىَ له‌م نه‌خۆشیانه دۆزراونه‌ته‌وه كه نه‌خۆشى هاوبه‌شن له نێوان مرۆڤ و ئاژه‌ڵ وه‌كو هارى سه‌گ كه‌بریتى یه له‌هه‌لاَوسانى مێشك ومۆخى و زۆر كوشنده‌یه وسه‌ره‌تا نیشانه‌كانى ده‌ست پىَ ده‌كات به‌هه‌ست كردن به‌ترس و سه‌رئێشه و تا و راچه‌نین وه‌ترس له‌ئاو و هه‌وا هه‌روه‌ها به‌به‌رده‌وامى به‌هێزده‌بێت تاده‌گاته كه‌شنگبوونى ماسولكه‌ى گه‌روو هورێنه ، زۆربه‌ى جار به‌رده‌وام ده‌بىَ بۆماوه‌ى 2-6 رۆژ دواى ئه‌وماوه‌یه نه‌خۆش ده‌مرێت به‌هۆى كه‌شه‌نگبونى ماسولكه‌كانى سییه‌كان ، و ئه‌م نه‌خۆشى یه بلاَوه‌له‌جیهان وتا تواناى هه‌یه توشى مرۆڤ ده‌بىَ ئه‌ویش ڤایرۆسى سه‌گه كه سالاَنه نزیكه‌ى 100 كه‌س له‌جیهان ده‌مرىَ ، ئه‌م رێژه‌یه زۆركه‌مه گه‌ر به‌راوردى بكه‌ین له‌گه‌ڵ نیوه‌ى سه‌ده‌ى رابردوو ، ئه‌مه‌ش به‌هۆى پێدانى ده‌رمانه به‌و ئاژه‌لاَنه‌ى كه له‌ماڵه‌كان به‌خێوده‌كرىَ وكارى گه‌رى ده‌رمانه‌كه له‌سه‌ر نه‌خۆشى یه‌كه ده‌رده‌كه‌وىَ و چاره‌سه‌رده‌كرىَ .
ئه‌گه‌ر باسى سه‌گ بكه‌ین له‌كۆمه‌ڵگاكه‌مان زۆر به‌خێو ده‌كریت به تایبه‌تى له دێیه‌كان به‌لاَم با ئه‌مه‌ش بزانین كه سه‌گ خۆى نه‌خۆشى یه له‌نێو ئاژه‌ڵه‌كان و چه‌ند ناوچه‌یه‌ك هه‌یه له‌جیهان كه‌سه‌گى تێدا كه‌م به‌خێوده‌كرێت وه‌كو :- ئوسترالیا - نیوزیلاندا -یابان - و هه‌ندىَ دورگه و ناوچه‌له ئۆروپا .
هه‌روه‌ها چه‌ند ئاژه‌ڵێكى تریش هه‌یه هه‌ڵگرى نه‌خۆشین وه‌ك :- پشیله ، رێوى ، گورگ ، چه‌قه‌ل ، شه‌م شه‌مه‌كوێره. و به‌ده‌گمه‌ن توشى هه‌ندىَ ئاژه‌ڵى ترده‌بىَ وه‌كو :- مشك ، جرج ، كه‌روێشكى كێوى ، سمۆره
له‌لایه‌كى تره‌وه نه‌خۆشى له‌ئاژه‌ڵ ده‌گوێزرێته‌وه بۆ مرۆڤ له‌رێگاى ئه‌و برین و قلیشانه‌ى جه‌سته‌ى مرۆڤ و به‌رئه‌ولیكاوه ده‌كه‌وىَ كه توشى ڤایرۆس بووه یان ئه‌و ڤایرۆسانه‌ى له ژێر ددانه‌كانیه‌تى ، و ئه‌و ڤایرۆسه به‌رده‌وام ده‌بىَ له قۆناغه‌كانى گه‌شه‌كردن و دابه‌شبوونى بۆماوه‌ى (3 - 8) هه‌فته و دواى نیشانه‌كانى ترسناكى لىَ ده‌رده‌كه‌وێت كه پێویسته برینه‌كان سارێژو چاره‌سه‌ر بكرىَ پێش توشبوون به زوترین كات له‌لایه‌ن پزیشكى پسپۆر و پارێزه‌رى ته‌ندروستى به‌كوتانى دژه نه‌خۆشیه‌كه ئه‌ویش له ماوه‌ى سىَ مانگ به‌رده‌وامى له ژێر چاودێرى بىَ و برینه‌كه پاك بكرێته‌وه و دژه‌ته‌نى پێبدرێت .
* چه‌ند ئامۆژگارییه‌ك ده‌رباره‌ى ئه‌و نه‌خۆشییانه‌ى له ژینگه توشى مرۆڤ ده‌بێت :
1- دوور كه‌وتنه‌وه له‌و شوێنانه‌ى ئاژه‌ڵى تێدایه به تایبه‌ت ئاژه‌ڵه كێویه نه‌خۆشى هه‌ڵگره‌كان
2- كاتێك ده‌بینى ئاژه‌ڵێك نه‌خۆشه یان چه‌ند نیشانه‌یه‌كى ناسروشتى لێى به‌دیارده‌كه‌وىَ خۆت لێى دوور رابگره و ئاگادارى لیژنه‌ى ته‌ندروستى و پسپورى تایبه‌ت به ئاژه‌لاَن بكه .
3- كاتێك توشى برینێك بوویت یان ئاژه‌ڵێك په‌لاَمارى دایت ده‌بێت به‌زوترین كات برینه‌كه به ئاوو سابوون پاك بكه‌یته‌وه و سه‌ردانى نزیك ترین نه‌خۆشخانه بكه‌یت بۆ چاره‌سه‌ر كردنى ئه‌م جۆره نه‌خۆشیانه .
نه‌خۆشى Brucella دووه‌مین نه‌خۆشیه كه توشى كۆمه‌ڵه مرۆڤ ده‌بىَ ئه‌ویش تووشبوونى زۆربه‌ى كات له دێیه‌كان روو ده‌دات ، ئه‌م نه‌خۆشیه چه‌ند ناوێكى تریشى هه‌یه ئه‌وانیش ( تاى متموجه ، تاى ده‌ریاى سپى ناوه‌رِاست ، تاى مالته) ئه‌م نه‌خۆشیه له ناكاو یان هه‌نگاو به هه‌نگاو ده‌ست پىَ ده‌كات به تاێكى به‌رده‌وام یان پچر پچر بۆ ماوه‌یه‌كى دیارى نه‌كراو له‌گه‌َل كۆكه‌و لاواز بوون و ئاره‌ق كردن و بێزار بوون به‌ژانى جومگه و هه‌لاَوسان و كه‌مبوونى كێش و ئازار له هه‌موو له‌ش و كه‌م خۆراكى و ئه‌گه‌ر چاره‌سه‌ر نه‌كرێت له كات و شێوێنى خۆى به دژه‌ته‌ن و كوتان ، ئه‌وا نه‌خۆشییه‌كه به‌رده‌وام ده‌بىَ بۆ ماوه‌ى چه‌ند رۆژ یان چه‌ند مانگ یان ساڵێك و زیاتر نه‌خۆشه‌كه به رێژه‌ى 2% بۆى هه‌یه بمرىَ به‌هۆى چاره‌سه‌ر نه‌كردنى یان چاره‌سه‌رى هه‌ڵه ، ئه‌ویش ده‌بینین 20 - 60 % رووداوه‌كان له‌لایه‌ن ئه‌ندامى میزو زاوزىَ ده‌بىَ .
هۆكارى توش بون به‌م نه‌خۆشیه ده‌گه‌رێته‌وه بۆ به‌كتریاى Brucella كه له‌لایه‌ن ( سیر ویلیام برس) دۆزرایه‌وه كاتێك دكتۆرى سوپاى ئینگلیز بو له مالتا له سه‌ده‌ى 19 ، ئه‌م میكرۆبه‌ى له نمونه‌یه‌ك له سیه‌كانى سه‌ربازه بریتانیه مردوه‌كان كه له پێشتر تووشى تا هاتبوون دۆزییه‌وه هه‌ر ئه‌مه‌شبوو ناونرا به ( تاى مالتا) و ئه‌م میكرۆبه چه‌ند جۆرێكى هه‌یه له‌وانه‌ش برۆسیلى به‌رهاویشتن ، برۆسیلى مالته ، برۆسیلى به‌راز ، برۆسیلى سه‌گ ئه‌م نه‌خۆشیانه‌ش به‌ربلاَوه له هه‌موو جیهان و زۆرترین ئه‌و ولاته ئه‌ورۆپیانه توانیویانه رێى لىَ بگرن به‌لاَم ئه‌م نه‌خۆشیه له كوردستان ئه‌وه نیه كه‌ته‌نها ئه‌وكه‌سانه بگرێته‌وه كوئاژه‌ڵ به‌خێوده‌كه‌ن ، به‌ڵكو زۆرجار له‌رێگاى ئه‌و خۆراكه نادروستانه توشده‌بێت كه به‌رێگایه‌كى دروست ئاماده‌نه‌كرابىَ ، هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر ته‌ماشاى به‌رهه‌مه‌كانى ئاژه‌ڵ بكه‌ین ده‌بینین هه‌ندىَ كه‌س گوىَ ناده‌نه ته‌ندروستى و ئاژه‌ڵ به‌بىَ سه‌ردانى پزیشكێك سه‌رده‌برن و وه‌كو خۆراك سوودى لێوه‌رده‌گرن . لێره‌دا مه‌به‌ستمان له چۆنیه‌تى ئاماده‌كردنییه‌تى بۆ نموونه هه‌ندىَ به‌ته‌واوى نایكولێنن یان سوورى ناكه‌نه‌وه و ده‌لێن ئه‌گه‌ر خوێن له‌ناو بمێنىَ باشتره یان شیر به‌بىَ كولاَن ده‌خۆن ، ئه‌مه‌ش مه‌ترسییه‌كى زۆرى هه‌یه له‌سه‌ر مرۆڤ و كۆمه‌ڵگا چونكه رێگاكانى توش بوون به‌م نه‌خۆشیانه زۆره له‌وانه له رێگاى خۆراكه‌وه یان تێكه‌لاَوى له‌گه‌ڵ ئاژه‌ڵ كه زۆر جارده‌بینین ئاژه‌ڵ به خێوى ده‌كه‌ن له ناوماڵ و له باوه‌شى ده‌گرن و نازانن چه‌ند مه‌ترسییه‌كى گه‌وره‌یه له‌سه‌ر ژیانیان و ئه‌مه‌ش بزانه ئه‌م نه‌خۆشیانه له هه‌وادا ناگوێزرێته‌وه .
بۆیه لێره‌دا چه‌ند ئامۆژگاریه‌ك ده‌كه‌م بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ى ئاژه‌ڵ به‌خێو ده‌كه‌ن یان گه‌شتوگوزار ده‌كه‌ن .
* له‌نزیك ئه‌و شوێنانه دانه‌نیشه كه ئاژه‌ڵى تێدایه یان شوێنى ئاژه‌ڵ بووه .
* ده‌ست له ئاژه‌ڵ نه‌ده‌و خۆتى لىَ دوور كه‌ره‌وه چونكه بۆى هه‌یه تووشى نه‌خۆشى بوبىَ .
* خۆت دڵنیا بكه‌ره‌وه له‌به‌رهه‌مه‌كانى ئاژه‌ڵ به پیشاندانى به پسپۆرى تایبه‌ت .
* مه‌هێله منداڵه‌كان نزیكى ئاژه‌ڵ بن یان به‌خێوى بكه‌ن له‌نێو ماڵه‌وه .
اشتراک در:
نظرات پیام (Atom)
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر
لطفا در صورت امكان نظر ارزشمندتان را درج فرمايند